Osmanlı’da Yangın Sigortacılığının Bilinmeyen Tarihi

Tahmini Okuma Süresi: 6 dakika

Osmanlı İmparatorluğu’nda sigortacılığın ne zaman ortaya çıktığı konusundaki çalışmalar 1870 Büyük Pera Yangınından sonraki dönemi işaret etmektedir. Bu yaklaşıma göre; yangın sonrasında sigortaya karşı bir talep oluşmuş ve üç İngiliz sigorta şirketi faaliyete başlamıştır. Bu açıklama Osmanlı’da sigortacılığın başlangıcı için standart bilgi olarak kabul edilse de, ülkede sigortacılık yabancı sigorta şirketleri tarafından başlatıldığı için bu alandaki çalışmalarda yabancı şirketlerin arşivlerinden yararlanılmalıdır. Biz de çalışmamızda Osmanlı İmparatorluğu’nda erken dönemlerden itibaren faaliyet göstermiş İngiliz Sun Sigorta’nın arşiv kaynaklarından yararlandık.

Bu kaynaklar bize genel kanının aksine Osmanlı İmparatorluğu’nda yangın sigortacılığının 1870’ten önce başladığını belirtme imkanı sundu. Sun Sigorta sadece Osmanlı İmparatorluğu için değil tüm dünyadaki sigortacılığın ortaya çıkışı ve gelişimi açısından önemli bir yere sahip olduğundan bu şirketin arşiv kayıtlarını incelemek yol gösterici olacaktır. Aşağıdaki tabloda yer alan Sun Sigorta arşiv kayıtlarından şirketin 1863 yılında hem İstanbul’da hem de İzmir’de faaliyete başlamış olduğunu görebiliriz.

Sun Sigorta Şirketi’nin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Faaliyetlerini İçeren Defterleri

Defter İsmi	Defter No	Yıl	Coğrafi Kapsam
Constantinople	1	1864	İstanbul
Constantinople	2	1864	İstanbul
Constantinople	3	1867	İstanbul
Constantinople	4	1867-1872	İstanbul
Constantinople	5	1870-1874	İstanbul
Constantinople	6	1873-1896	İstanbul
Constantinople	10	1880-1919	İstanbul
Smyrna	1	1863-1864	İzmir
Smyrna	2	1864-1877	İzmir
Smyrna	4	1877-1912	İzmir
Turkey In Asia & Islands	3	1875-1888	Asya Kıtasındaki Topraklar ve Adalar
Turkey In Europe	–	1875-1888	Avrupa Kıtasındaki Topraklar

Solda şirket faaliyetlerinin kaydolduğu defterlerden bir örneği yer almaktadır. 1 ve 2 numaralı defterlerde genel olarak şehrin veya bölgenin potansiyel müşterileri, prim büyüklükleri, aday acentelerin özellikleri, maliyetler, müşteri profilleri, ev, iş yeri ve yapıların teknik özellikleri, rakip sigorta şirketlerinin durumu, proje aşamasında olan demiryolları vb. bilgiler mevcuttur.

Aynı zamanda bu defterlerde döneme ailt çok sayıda gazete kupürleri ve görsel malzemeler-harita, fotoğraf vs. yer almaktadır.  Özellikle de 1870 yılından sonraki defterlerde, gelir gider hakkında finansal bilgiler, hasarların detaylı tanımlamaları ve maliyetleri, müşteriler ile ilgili mesleki bilgiler de olmak üzere detaylı tanımlamalar, sigorta şirketlerinin ülke bazında oluşturdukları birliklerin toplantı notları, riskler için oluşturulan tarifeler ve değişimler de mevcuttur.

Birçok ülkede olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu’nda da yabancı sigorta şirket temsilcileri çoğunlukla o bölgede yerleşik vatandaşlar arasından seçilmekte ve temsilcilikle ilgili süreç genel olarak benzer şekilde işlemekteydi. O şehirde yaşayan yabancı ülke vatandaşları o bölgede sigortanın olmadığını ve ihtiyaç olduğunu farkedip bunu bir ekonomik fırsat olarak görerek ülkesindeki sigorta şirketine temsilcilik başvurusu yapıyordu.

İlk Acentelik Başvuruları

İlgili dönemde İzmir birçok açıdan Osmanlı İmparatorluğu için çok önemli  bir şehirdi ve Anadolu’daki üretimin Dünyaya açılan kapısı konumundaydı. Doğal olarak bu şehir yerli tüccarların dışında yabancı tüccarların da dikkatini çekiyordu. Şehirde Osmanlı vatandaşı olan Ermeniler, Rumlar, Türkler, Yahudiler ve büyük çapta da Frenk adı verilen yabancı ülke vatandaşları yaşıyordu. Özellikle İngiliz vatandaşlarının yoğun olarak yaşadığı bir şehir olması, bununla birlikte de İngiliz yatırımlarının (Demiryolları, banka vs.) olması bu şehri İngiliz sigorta şirketleri açısından cazip kılıyordu.

Şubat 1863’te Samuel Napper isimli bir tüccar, Sun Sigorta şirketine İzmir’de avukatlık yapan Henry Rose’a ait bir acente başvurusu iletmiş ve başvuru mektubunda İzmir’de hali hazırda 5.000 civarında taş binanın olduğunu belirtmiştir. Napper, Sun’a yolladığı tavsiye mektubunda Rose’un kendisine İzmir’in İngiliz Konsolosu olan Bay Blunt tarafından tanıştırıldığını, Rose’un kendi işini yaptığını  belirtmiştir. Ayrıca Napper, Rose’u tanıdığını; şehrin Rose’un bahsettiği gibi bina yapıları itibarıyla yangın sigortası için önemli bir potansiyel taşıdığını  da doğrulamıştır.

Bunun üzerine Sun Sigorta şirketi Rose’dan şehrin planları ve ayrıca detaylı bir rapor talep etmiş ve Rose raporunda; ticaretin durumu, şehrin fiziki ve toplumsal yapısı, etnik kökenlere göre nüfus, şehirdeki İngiliz sermayesi ve yatırımlar, şehirde kullanılan diller, ağırlık, ölçü birimleri, kullanılan para ile ilgili bilgiler, yürürlükte olan kanunlar, etnik kökenlerine göre milletlerin durumu şeklinde detaylı bilgileri iletmiştir. Raporu verdikten sonra ise şehrin birinci sınıf bir sigorta şirketine ihtiyaç duyduğunu eklemiştir.

Rose; şehirde sunulacak sigorta teminatının orta halli bir İzmir vatandaşının sahip olduğu yapılara, yapı içindeki mobilyalara, depolanan ticari ürünlere ve özel olarak belirlenmiş olan pamuk vb mutlaka sigortalanması gereken yüksek riskli ürünlere verilebileceğini belirtmiştir. Çoğu kez bahsedilen özel ürünler için bir yangın teminatı bulmanın mümkün olmadığını belirten Rose, bu gibi özel ürünlere teminat vererek bir farklılık yaratılabileceğini ve bu tarz işlemlerden yıllık ortalama 50.000 pound’luk kar elde edilebileceğini savunmuştur.

Rose’un raporundan sonra Sun Sigorta Şirketi yönetimi toplanarak bahsedilen kar düzeylerinin ve aynı zamanda sigorta yapılacak potansiyel bina sayısının abartıldığı sonucuna varmıştır. Yönetim buna rağmen geçmiş iş deneyimlerini göz önüne alarak şehirde potansiyel olduğu için bir temsilcilik açmaya karar vermiş ve Rose’u 1863’te Sun Sigorta Şirketi’nin acentesi olarak atamışlardır.

Rose, İngiltere’deki merkezi yönetimle yaptığı yazışmaların sonucunda acentesini kurarak çalışmalarına başlamıştır. Rose; 6-7 yıl öncesine ait olan ancak şehrin genel yapısını görmeye olanak sağlayan haritalara bakarak merkeze, şehirde yer alan potansiyel müşterilere ait yapıların teknik özellikleri ve sigortaya konu malların finansal değerleri hakkında bilgiler vermiştir.

Bu bilgiler ışığında Sun Sigorta Şirketi merkezindeki aktüerler, İzmir için hangi tür binalar için ne kadarlık prim talep edildiğini gösteren bir prim tablosu hazırlamışlardır. Rose bu tabloları hem şehrin ileri gelen kurum ve kuruluşlarına hem de şehrin önde gelen  kişilerine Sun Sigorta Şirketi’nin İzmir acenteliğinin açıldığını belirten bir mektup ve o dönem şehirde en fazla kullanılan yabancı dil olan Fransızca bunun yanında da Ermenice ve Yunanca olarak hazırlanan bir gazete ilanı ile duyurmuştur.

Sun Sigorta Acentelik Açılış İlanı (Fransızca)

*İlanlarda Osmanlıca ve İbranice kullanılmaması Sun’ın öncelikli olarak hedef müşteri grubunun Frenkler, Rumlar ve Ermeniler olduğunu göstermektedir.

Yangın Sigortacılığındaki Rekabet

Sun sigorta şirketinin dönem raporları incelendiğinde İzmir’de 1863 yılında faaliyet gösteren rakip sigorta şirketleri ile ilgili bilgilerin de mevcut olduğu görülür ki bu bilgiler önemlidir. Zira erken dönem diyebileceğimiz bir zaman diliminde canlı bir sigortacılık piyasası karşımızda durmaktadır. Rakip şirketlerin bu bilgiler ışığında incelenmesini de aşağıda görebilirsiniz:

Royal Liverpool Sigorta Şirketi: İngiliz menşeilidir. Royal Liverpool Sigorta Şirketi, Sun Sigorta Şirketi ile birlikte İngiltere’nin en önde gelen sigorta şirketlerindendir.

London & Lancashire Sigorta Şirketi:  İngiliz menşeilidir. Bu sigorta şirketi İzmir’de bir acente kurmak istemiş ve bir rapor hazırlatmışlar. Rapor sonucu olumlu olmadığı için kararsız kalmışlardır.

Phoenix Yangın Ofisi: Phoenix sigorta şirketi İngiltere menşeili olup dönemin en önde gelen sigorta şirketlerinden biridir. Bu sigorta şirketi de bir önceki gibi İzmir’de temsilcilik açmak istemiş fakat olumsuz görüşler nedeniyle bundan vazgeçmiştir. Bunun yerine Phoenix ve London & Lancashire sigorta şirketleri adeta bir reasürans şirketi gibi hareket etmişlerdir. Bu iki şirket Sun ile bir anlaşma yapmış ve Sun’ın kabul ettiği risklerde yine Sun’ın verdiği teminat tutarını aşan tutarı teminat altına almayı kabul etmişlerdir. Sun ile Phoenix arasında yapılan bu anlaşmanın detayları şu şekildedir, bu koşulların tümü Sun’ın teminat altına alacağı ve verdiğimi maksimum teminat tutarını aşan durumlar için geçerlidir.

Bu anlaşmadan sonra Rose; bazı riskleri Phoenix şirketine de göndermeye başlamıştır. Rose, Haziran 1864’te Phoenix’e de acentelik başvurusu yapmış ve kabul edilmiştir. Böylece Phoenix’te İzmir’de fiili olarak çalışmalarına başlamıştır.

Commercial Union Sigorta Şirketi: İngiliz menşeilidir. Commercial Union’un İzmir’deki acentesi küçük fakat saygıdeğer bir meyve tüccarı olan Gout Kardeşlerdir. Rose Gout ile görüşmüş ve Sun Sigorta Şirketi’nin prim düzeylerini kabul etmiştir.

Northern Sigorta Şirketi: İngiliz menşeilidir. Northern Sigorta Şirketi’nin İzmir’deki acentesi Hadkinson ve Merryless adlı Pamuk İşleme Tüccarlarıdır. Hadkinson ve Merryless İzmir’de tüm kesimlerin çok saygı gösterdiği kişilerdir.

La Baloise Sigorta Şirketi: İsviçre menşeili olan La Baloise Sigorta Şirketi’nin en belirgin özelliği prim seviyesinin diğer sigorta şirketlerine göre çok daha düşük olmasıdır. Acenteliği İsviçreli olan Reugg tarafından yapılmaktadır. La Baloise şirketi yaptığı sigortalar için teminat limitleri şöyledir;

• 1.Sınıf Yapılar > 50.000 Frank
• 2.Sınıf Yapılar > 40.000 Frank
• 3.Sınıf Yapılar > 30.000 Frank
• 4.Sınıf Yapılar > 20.000 Frank

Yapıların içindeki eşyalar için de limit 100.000 Frank olarak belirlenmiştir. La  Baloise’in uyguladığı primler ise şu şekildedir;

• Taş Yapılar > % 1/2
• Tuğla Yapılar > % 1/2 – %3/4
• Tuğla ve Taş Yapılar > %5/8 – %3/4
• Maksimum > %1

Magdeburg Sigorta Şirketi: Alman Menşeilidir. Farnkfurt’lu eski bir gazeteci olan Scherer tarafından acentelik yürütülmektedir.

1864 yılında Sun Sigorta Şirketi’nin belgelerine göre İzmir’de yedi yangın sigorta şirketi faaliyet göstermektedir. Bunlardan dördü İngiliz (Sun, Royal Liverpool, Phoenix, Commercial Union, Northern), biri İsviçreli (La Baloise), biri de Alman’dır ( Magdeburg).

Sigorta şirketlerinin acenteleri genellikle kendi ülke vatandaşları olup Magdeburg dışındaki tüm acenteler tüccarlık yapmaktadır. Sigorta şirketleri arasındaki ilişkide esas olan bağlı bulunan ülke menşeidir. Muhasebesel hesaplar da bağlı bulunan ülkelerin para birimine göre yapılıp verilen teminat tutarları ve primler de bu şekildedir. Bunun bir nedeni potansiyel müşterilerin başlangıçta kendi ülkelerinin vatandaşları olmasıdır.

Belgelerden anlaşıldığına göre İngiliz Sigorta şirketleri arasında koasürans ilişkisi en baştan beri var olup birlikte hareket etme eğilimi mevcuttur. Bu eğilim daha sonra Osmanlı İmparatorluğu’nda faaliyet gösteren İngiliz Sigorta Şirketi Birliğinin temelini oluşturacaktır.

Osmanlı İmpratorluğu’da yangın sigortacılığının gizli kalmış tarihine, bir sonraki yazımızda İstanbul bölgesi ile devam edeceğiz.

Kaynaklar;

P.G.M. Dickson, The Sun Insurance Office- 1710-1960, The History of Two and a Half Centries of British Insurance, London, Oxford University Press, 1960, s.1

LMA CLC/B/192/019/31522/26

LMA CLC/B/192/019/31522/267

LMA=London Metropolitan Archive